Serendib

Onvergetelijk | Weldoend vergeten

Geheugen en herinneringen worden zozeer gewaardeerd dat het alledaagse vergeten uit het oog verloren... vergeten wordt. Het belang van deze vorm van vergeten werd meesterlijk onder woorden gebracht door de Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges in ‘Het onverbiddelijke geheugen van Funes’ (Funes el memoroso, ‘Funes de gedenkwaardige’, 1942).

De negentienjarige Ireneo Funes verloor door een ongeval het bewustzijn maar toen hij bijkwam bleek zijn geheugen voortaan meer dan perfect te werken. Elke waarneming, hoe gering ook, werd er zeer gedetailleerd en als volkomen uniek ingeslepen. Maar in beslag genomen door al die bijzondere details, kon Funes er geen abstractie van maken, kon hij niet meer veralgemenen of kritisch denken. Zo kon hij met geen mogelijkheid begrijpen dat de Pluto die hij kwart voor drie had gezien, ook de Pluto was die hij een kwartier later in profiel zag. Zijn geheugen was een vuilnisbelt van ditjes en datjes geworden. Ook slapen – ‘bijkomen van de vermoeienis van de wereld’ – lukte niet meer, want met het donker vielen externe prikkels weg en werd zijn aandacht opgeslorpt door onverwerkte herinneringen. Borges liet Funes in 1889 op 21-jarige leeftijd sterven aan een longbloeding, tien jaar voor hijzelf geboren werd.

In A primer for forgetting, ‘Een grondverf voor vergeten’,maakt Lewis Hyde, een befaamd Noord-Amerikaans dichter en cultuurcriticus, duidelijk dat mensen al lang weten dat vergeten levensnoodzakelijk is. Een Indo-Europese mythe wil bijvoorbeeld dat de zielen van de doden van een bron drinken of door een rivier waden om elke herinnering uit te wassen. Maar verloren gaan ze niet: in water opgelost vloeien de geheugensporen naar een bron waar zieners, profeten en barden hun dorst naar kennis aan laven.

Ook in de Upanishads, de uit de Vedische tijd stammende heilige teksten van het hindoeïsme, spoelen geesten alle goede en slechte daden af bij het oversteken van de rivier Vijara.

In een Chinese mythe dient Oude Dame Mêng aan de uitgang van de onderwereld vergetelheidsoep op aan zielen die op het punt staan herboren te worden. In een andere versie wordt de soep heet gegeten door al wie geboren wordt. Evenzovele voorlopers van het doopritueel.

In de Griekse mythologie is Lethe, een van de vijf rivieren in het dodenrijk, de godin der vergetelheid. Lethe is Grieks voor ‘vergetelheid’, verwant met letho (‘ik word niet opgemerkt’, ‘ik ben verborgen’), op zijn beurt ontleend aan een proto-Indo-Europees begrip voor ‘(zich) verbergen’. Wie het water der vergetelheid drinkt, vergeet alles. In Plato’s Republiek (Politeia) is de Lethe zowel een kale vlakte als een rivier ‘waarvan het water door geen enkel vat kan worden bevat’.

1908  Wilhelm Wandschneider – prentbriefkaart (collectie Ruchhöft-Plau), Publiek domein. Het kunstwerk zelf is blijkbaar verloren gegaan https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=27698034

Op de Fiji eilanden (zuiden van de Stille oceaan) geloofde men dat de zielen van de doden na talloze omzwervingen van een bron drinken om alle treurnis te vergeten. Ze doen dat om de levenden te verlossen, die zijn het rouwen moe maar kunnen er pas mee ophouden als de zielen hen vergeten zijn.

Een joodse legende verhaalt dat bij het plaatsen van de bevruchte ziel in de baarmoeder, Laïlah, de Engel van de Nacht, de ziel over goed en kwaad onderricht, zij die de Thora en gods geboden volgen en zij die dat niet doen. Vlak voor de geboorte raakt de engel even de bovenlip van het foetus aan opdat die bij de geboorte alles vergeten is. Vrije wil en moraal krijgen een kans, kunnen op de proef gesteld worden. De engelachtige aanraking maakte indruk met name het groefje of kuiltje onder onze neus, het filtrum, in de volksmond ‘snotgootje’ geheten. Filtrum is Grieks voor liefdesdrank. Embryologisch onderzoek wees uit dat het een overblijfsel is van de allerlaatste fase van de vorming van het embryonale gelaat.¹

Het gebrabbel van baby’s, voegt Hyde hieraan toe, heeft een verbazingwekkend bereik. Het bevat fonemen (de kleinste klankeenheid die een betekenisverschil aangeeft) die niet tot één bepaalde taal of groep van talen behoren. Tijdens dit taaldelirium kunnen baby’s alle denkbare klanken uitbrengen. Tot de ‘taalval’, de val in een taal, want om verstaan te worden, iets te verwerkelijken zijn stabiele fonemen nodig. Die worden in het geheugen geprent met de eerste stamelwoorden en wat die aan vertedering teweegbrengen (het eerste ‘mama’). De polyfonische geboortetaal wordt langzaam maar zeker ‘vergeten’, tot het aangeboren gebrabbel volledig verdrongen is door lokaal spraakgebruik.

 

Amnestie

We controleren het onvergetelijke niet, het controleert ons, zoals de furiën, wraakgeesten. Ze kleven aan herinneringen van pijn en schade, kwetsuur en belediging. Hun namen zijn Kwelling, Wrok en Haat. Hun denken is rancuneus, meedogenloos en wraakzuchtig. Ze geselen de geest, houden wakker, zijn bloeddorstig.

Vergeten als vorm van vergeving zet meer aarde aan de dijk. Het meest tot de verbeelding sprekende voorbeeld is amnestie, de gelegaliseerde, juridische vorm van vergeten. Volgens de geschreven geschiedenis werd amnestie voor het eerst gebruikt na de Atheense burgeroorlog, vierhonderd jaar voor onze tijdrekening. De grootste boosdoeners werden naar een nabijgelegen oord verbannen, de rest kreeg genade op voorwaarde te zweren dat ze alle recente tegenspoed zouden vergeten of juister, geen wraak zullen nemen.

Amnestie is geen amnesie, ook al hebben ze dezelfde taalwortel. Het onvergetelijke vergeten is een contradictio in terminis. Die kan worden opgeheven door onderscheid te maken tussen symbolische actie - denken, spreken, schrijven – en echte actie, zoals wraakneming. Wie de melk niet mag vergeten en dat de hele weg naar de winkel in gedachten houdt maar geen melk koopt, heeft de melk niet vergeten maar de daad niet bij de gedachte gevoegd. Atheners zwoeren ‘recente tegenspoed’ te vergeten in de betekenis van actie, maar dat betekende niet dat ze er niet mochten aan denken, erover spreken of schrijven. Amnestie is deels mogelijk omdat teleurstelling en verdriet geuit mogen worden.

Amnestie bestaat in soorten. Memorabele amnestie is gedenkwaardig omdat het legale vergeten afhankelijk wordt gemaakt van geheugenwerk. Wie amnestie wil moet misdaden opbiechten en zich onderwerpen aan vragen en uitdagingen van slachtoffers of nabestaanden. Misdaden moeten herinnerd worden voordat ze in de juridische vergeetput verdwijnen. Het is geen koud vergeten maar een opportune, instrumentele en abstracte beslissing in dienst van de staat. In het slotrapport van Zuid-Afrika’s Truth and Reconciliation Commission klonk het hoopvol dat het amnestieproces de herinneringen aan het apartheidsregime zou doen vervagen zodat we er even achteloos aan voorbij zouden gaan als aan oude oorlogsmonumenten. Hyde geeft toe dat er achteraf gezien heel wat kritiek mogelijk is op de resultaten en gevolgen van de waarheids- en verzoeningscommissie maar wat was, wat is het alternatief?

Daarnaast bestaat ook amnesie-amnestie, vergetelheid uit eigenbelang. Twee jaar na de dood van dictator Franco (1975) ondertekenden alle Spaanse politieke partijen een blanco amnestiewet. Het verleden moest worden vergeten omwille van een als democratisch voorgestelde toekomst. Er werd niet afgerekend met het verleden, integendeel er moest in alle talen over gezwegen worden, iets wat sommige politici maar al te goed uitkwam. Het Spaanse pact der vergetelheid hield twintig jaar stand. De tweede generatie na Franco’s dood liet massagraven blootleggen, doden identificeren en een fatsoenlijke laatste rustplaats geven.

 

Hedendaags verleden

Sommige collectieve trauma’s worden bewust in leven gehouden. Identiteitsvormende overwinningen uit het verleden, rampen die voorouders hebben ondergaan. Bij de vorming en evolutie van zulke gekozen trauma’s worden herinneringen steevast vermengd met hedendaagse en verhoopte gebeurtenissen. Nationale geschiedenissen getuigen hier ten overvloede van. Bloedklonters in de aders van de tijd, noemt Hyde ze, ‘vernietigers van naties’. De favoriete mantra ‘Herinneren om te voorkomen dat iets opnieuw gebeurt’, overtuigt niet. De herinnerde slachting kan afschrikken maar evengoed dienen als na te volgen model.

In de tweede tot derde maand van de ontwikkeling van het menselijk embryo veranderen twee vin-achtige aanhangsels geleidelijk in handjes. De cellen tussen wat vingers moeten worden sterven af. Apotose, Grieks voor ‘vallen’ zoals bladeren van een boom. Naar analogie hiermee noemt Hyde alledaags vergeten de geprogrammeerde celdood van mentaal leven. Het zou de dag zuiveren, ervaringen omvormen tot bruikbare vertelsels. Elke herinnering, elk verleden, iedere geschiedenis wordt door herhalen en verhalen op maat gesneden van het heden. Herinneringen zijn geen waarheidsgetrouwe opnames van voorbije gebeurtenissen, het geheugen is geen accuraat, onaantastbaar archief. Herinneringen zijn dynamisch, het resultaat van een egocentrische wisselwerking tussen sporen uit het verleden, hedendaagse belangen en toekomstgerichte verwachtingen.

 

Terra incognita

Wat vergeten is wordt een gat in het geheugen genoemd, al is de locatie van geen van beide gekend. Het is een blanco plek, zoals het blanco op vroegere land- en wereldkaarten: ongekend, niet ontgonnen gebied. Kaartenmakers hadden het over ‘slapende schonen’. Sommigen schreven in de marge hic sunt dracones:hier zijn -huizen - draken. Voor zover bekend staat dit alleen op twee kleine wereldbollen uit begin 16^de eeuw: de Ostrich Egg globe (gemaakt uit twee helften van een struisvogelei) en de holle koperen Hunt-Lenox globe met draken aan de oostkust van Azië.

Ostrich Egg globe  Davidguam - CC BY-SA 4.0 https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=79252167

Hunt-Lenox globe   https://digitalcollections.nypl.org/items/42fdfc00-cd5d-0139-9176-0242ac110003

 

Davidguam - CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=79259895

 

Toujours: alle dagen, al-tijd

Het alledaagse, het gewone en gewoonten bestaan bij gratie van veel vergeten. Ooit moest je behoedzaam leren lopen en fietsen. Eens de behendigheid onder knie, eens je ze van buiten kende (terwijl ze eigenlijk geïnterioriseerd was), werd het een automatisme, iets waar aandacht noch bewustzijn voor nodig waren. Tot bij een kwalijke val het leerproces je weer te binnen schiet.

Hyde vraagt zich af of weldoend vergeten kan worden teruggedraaid, of er een techniek bestaat om ons te bevrijden, al is het maar voor even, van routine, geheugen en kennis. Steen terug steen laten zijn, gras grassig, leven levendig. Misschien door wat gewoon is ongewoon te maken, bijvoorbeeld door iets of iemand in gedachten of in werkelijkheid in een omgeving plaatsen waar die niet thuishoort. Echt of fictief verhuizen, liefst naar een blanco land of discipline, om als ook dat gewoonte wordt, verder te reizen of terug te keren naar ondertussen minder gewoon geworden gewoonten.

Hyde werkt de vele vormen van vergeten niet uit. Zoals de titel van zijn boek aangeeft, is het een belangwekkende grondlaag, een primer, in de hoop dat anderen het terrein zullen bijkleuren. Zijn telkens weer verrassende onderwerpen en inzichten zijn stuk voor stuk pareltjes. Maar makkelijke lectuur is het niet. Hyde’s eruditie en veelzijdigheid zijn duizelingwekkend, waardoor je als lezer behoorlijk wat mag opzoeken en aanvullen.

contact