Doodgewoon | Ongewoon dood
Socrates drinkt de gifbeker. Anonieme Engelse lithografie
Van zelfdoding tot zelfmoord
De houding tegenover zelfdoding varieert naar tijd en plaats. In het oude Griekenland keurden verscheidene filosofen suïcide af. In het Romeinse Rijk werd er minder zwaar aan getild en sommige filosofen noemden zelfdoding een moedige daad. Van enkele niet-westerse volkeren is bekend dat bejaarden zich op een bepaalde leeftijd afzonderden om te versterven (niet meer eten en drinken), iets wat aangrijpend verfilmd werd in De Ballade van Narayama (Shōhei Imamura, 1983).
In die andere cultuur, de Bijbelse, is in het Oude en het Nieuwe Testament sprake van zelfdoding, maar die wordt nergens afgekeurd, laat staan veroordeeld. Kerkvader Augustinus (354-430) daarentegen, was van mening dat het vijfde gebod ‘Ge zult niet doden’ (Ex. 20:13; Deut. 5:17), ook moet gelden voor zelfdoding. Blijkbaar gold het gebod niet voor de vele oorlogen en genocides die op bevel van God in het Oude Testament worden gepleegd, noch voor de moorddadige kruistochten in naam van God, noch voor de doodstraf, laat staan voor de jacht en slacht van andere schepsels Gods. Christenen die de hand aan zichzelf hadden geslagen omdat ze weigerden afgoden – andermans goden – te aanbidden, heten martelaars te zijn. Het standpunt van Augustinus werd door enkele concilies bekrachtigd en zelfmoordenaars werden almaar meedogenlozer bestraft.
In de 13de eeuw van onze tijdrekening verankerde de Italiaanse filosoof en theoloog Thomas van Aquino het verbod op zelfdoding in het kerkrecht. Suïcide heette een vergrijp te zijn tegen de natuur, de samenleving én God. Zelfmoord druist namelijk in tegen de eigenliefde en de natuurlijke neiging tot zelfbehoud. Ze is dus tegennatuurlijk. Daarenboven ontzegt wie zich van het leven berooft zijn/haar deelname en inbreng aan de gemeenschap. Last but not least, zondigen zelfmoordenaars natuurlijk ook tegen God want alleen Hij/Zij beschikt over leven en dood. God geeft en neemt. Homo sapiens, schepper van goden en godsdiensten, verhief menselijk leven tot godsgeschenk. Dat verplicht tot iets, je moet er iets mee. Wie zichzelf doodt zondigt én pleegt een misdaad. De christelijke moraal op zelfdoding wordt bepaald door haar visie op het leven.
Verdomhoekje
In de middeleeuwen en lang nadien werd het lichaam van een zelfmoordenaar onteerd door het op een stok te spietsen, met het hoofd omlaag achter paard en kar te slepen, met de voeten omhoog op te hangen op een galgenveld of aan een kruispunt. In doodzonde gestorven, kregen ze geen kerkelijke begrafenis noch graf in gewijde grond. Zoals moordenaars en ongedoopte kinderen werden ze gedumpt in het letterlijk te nemen verdomhoekje, bezijden het kerkhof. Dergelijke uitsluiting voor zelfmoord werd in het canonieke recht pas in 1983 geschrapt. Zoals bij moordenaars werden de bezittingen van zelfmoordenaars niet zelden verbeurdverklaard.
Galgenveld Volewijck (NL) waar men zich kon vergapen aan ter dood veroordeelde misdadigers en zelfmoordenaars. Publiek domein, Wikimedia, Gerrit Lamberts - Stadsarchief Amsterdam
Tijdens de Renaissance en de Verlichting kwam hierin verandering. De Franse filosoof en magistraat Montesquieu verdedigde in zijn Lettres Persanes (1721) en andere geschriften ‘het recht op zelfdoding voor mensen die gebukt gaan onder ongeluk en misère’. Verscheidene Verlichtingsfilosofen, onder meer Voltaire en Hume, hielden er toen dezelfde houding op na. In het Belgisch strafwetboek van 1867 werden, in navolging van de Franse Code Pénal uit 1810, zelfdoding en hulp bij suïcide niet strafbaar gesteld. Zelfdoding evolueerde tot een zelfbeschikkingsrecht. In 1876 noteerde Pierre Larousse in zijn Grand Dictionnaire Universel du XIXème siècle dat ‘zelfdoding een vrijwillige daad is, de hoogste uiting van menselijke vrijheid en superioriteit’. Stukje bij beetje werd de heiligheid van het leven ingeruild voor levenskwaliteit.
Dodelijke statistieken
Volgens het World Suicide Report van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hebben in 2012 wereldwijd ongeveer 804.000 mensen suïcide gepleegd, onder meer omwille van een gebrek aan levenskwaliteit. Dit komt overeen met 11,4 per 100.000 mensen, beduidend meer mannen dan vrouwen (ca. 70/30). In 2016 ging het om 793.000 individuen en 10,5 per 100.000. Nog vijf jaar later, in 2021, waren de suïcidecijfers gedaald tot 727.000 (8,9 per honderdduizend) ondanks de toegenomen wereldbevolking. De cijfers varieerden van land tot land, van minder dan één zelfdoding per honderdduizend tot bijna veertig. Globaal gezien lag het zelfdodingscijfer hoger bij mannen (12,3 per 100.000) dan bij vrouwen (5,6 per 100.000), maar in bepaalde landen en streken liep dit voor mannen op tot 50 en voor vrouwen tot 20,3 per honderdduizend. Zelfdodingspogingen zouden naar schatting tien keer vaker voorkomen dan geslaagde zelfdodingen. Bij dit alles moet rekening gehouden worden met een vermoedelijk hoog aantal niet-gerapporteerde of niet herkende zelfdodingen. [NOOT: Suicide worldwide in 2021. World Health Organization, 2025 https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/381495/9789240110069-eng.pdf?sequence=1]
België stond in 2019 op een wereldranglijst van zelfdodingen op de 17de plaats met 18,3 op honderdduizend, flink hoger dan in de omliggende landen: Luxemburg (11,3), Nederland (11,8), Duitsland (12,3), Frankrijk (13,8). Lesotho spande de kroon met 72,4 op honderdduizend, op afstand gevolgd door Guyana met 40,3. [NOOT: https://de.wikipedia.org/wiki/Suizidrate_nach_L%C3%A4ndern]
In 2023 waren er in Vlaanderen 13,29 zelfdodingen per honderdduizend inwoners (mannen 73,51%, vrouwen 26,49 %), een daling met 10,56% ten opzichte van 2022 (groter bij vrouwen dan bij mannen – 13,21% versus 9,61%) [NOOT: www.zelfmoord1813.be; zeer interessant op die website: /feiten-en-cijfers/misverstanden-over-zelfmoord.]
Dit alles stemt tot nadenken over wereldwijde economische, sociale en politieke ongelijkheid alsook over organisatie en werking van suïcidepreventie.
Tot daar een kort overzicht van het complexe thema zelfdoding. De rest van dit artikel is toegespitst op suïcide bij bejaarden. Zelfdoding om te ontkomen aan een leven van fysiek en/of psychisch lijden dat niet (meer) verlicht kan worden door medische hulp.
Monopolie
Mensen doden zichzelf doorgaans omdat ze geen uitweg meer zien, voortzetten van leven onwenselijker ervaren wordt dan de dood. [NOOT: De betrokken persoon kan zich natuurlijk schromelijk vergissen (verliefdheid, relatiebreuk…).] Dan worden wanhoop of bewuste, rationele motieven sterker dan het instinct tot zelfbehoud. In Europa en andere zogenaamd welvarende landen neemt het aantal suïcides toe met hoge leeftijd (75-85).
Makkelijk zat zou je denken: euthanasie! Helaas ligt die goede dood aan banden. Ben je op hoge leeftijd niet ongeneeslijk of mensonterend ziek, dan kun je veelal alleen stiekem, illegaal uit het leven stappen. Sterven is wat dat betreft een medisch en juridisch monopolie. Handleidingen voor een waardig levenseinde in eigen beheer proberen daaraan in de mate van het mogelijk te verhelpen, maar kome daarbij snel in botsing met medische en juridische poortwachters.
Laatstewilmiddel
In 1991 stelde de Nederlandse rechtsgeleerde Huib Drion een hypothetische pil voor waarmee bejaarden die klaar zijn met leven er op een zelfgekozen tijdstip en op humane wijze kunnen mee stoppen. De pil van Drion zou, mits voldaan wordt aan bepaalde veiligheidsmaatregelen, vrij verkrijgbaar moeten zijn voor mensen vanaf 75 jaar. Volgens Drion zou zo’n middel voor heel wat gemoedsrust zorgen.
In 2013 werd Coöperatie Laatste Wil (CLW - www.laatstewil.nu) opgericht om een legaal zelfsdodingsmiddel te vinden en beschikbaar stellen. Het werd natriumazide, een stof die in ziekenhuizen en laboratoria wordt gebruikt om bepaalde bacteriën af te remmen (vroeger ook in airbags van auto’s). Om niemand op ideeën te brengen, doopte CLW het Middel X. Het poeder werd ingeslagen, verdeeld op bijeenkomsten, waarna de leden één of meerdere dodelijke portie(s) mee naar huis namen, het in kluisje stopten dat alleen met een persoonlijke code of vingerafdruk kon worden geopend.
In september 2017 kondigde Coöperatie Laatste Wil in Nieuwsuur, een Nederlands actualiteitenprogramma, aan dat binnen afzienbare tijd een ’gemakkelijk verkrijgbare, goedkope en humane stof’ beschikbaar zou zijn voor ouderen die hun leven voltooid vinden. De euthanasiewet biedt daarvoor onvoldoende ruimte. Voor behoorlijk wat mensen was dit heugelijk nieuws, niet om meteen uit het leven te stappen, wel omdat ze het vooruitzicht kregen hun leven op humane wijze te kunnen beëindigen, mocht euthanasie op hoge leeftijd geweigerd worden. In enkele dagen steeg het ledenaantal van CLW van 2323 tot 6800 en uiteindelijk 30.000. Het laatstewilmiddel voorzag in een behoefte, ook al omdat sommige mensen nare herinneringen hadden aan een langdurige en mensonwaardige doodstrijd van een dierbare.
Op een symposium van de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE) werd eind november 2017 geconcludeerd dat de pil van Drion bestaat, zij het in poedervorm. Het was een hoogtepunt in de langdurige strijd voor een laatstewilmiddel. De voorzitter van Coöperatie Laatste Wil liet weten dat hij de confrontatie met het openbaar ministerie wel aandurfde. Het ging tenslotte niet om een geneesmiddel dat alleen verstrekt mag worden door artsen en apothekers. Juridisch leek het een grijs gebied, behalve wat het verschaffen van het middel betreft, aangezien in Nederland hulp bij zelfdoding strafbaar is. ‘Er is’, schrijven de auteurs van het handboek, ‘geen ander voorbeeld in de westerse wetgeving waar het strafbaar is om iemand te helpen bij iets wat legaal is’.
Men moest afwachten of Middel X toegelaten of verboden zou worden. Het zou in 2018 beschikbaar zijn en alleen onder strenge veiligheidsmaatregelen verstrekt worden. [NOOT: https://www.nvve.nl/actueel/nieuws/de-pil-van-drion-bestaat]
Verzet
Het Openbaar Ministerie kondigde in 2022 aan dat enkele leden van CLW vervolgd zouden worden. Volgens het OM ‘is het ieders goed recht om regie te voeren over het eigen levenseinde, maar dit recht kan wettelijk worden begrensd’. Die begrenzing is ‘nodig om te voorkomen dat misbruik wordt gemaakt of dat mensen ondoordacht het leven beëindigen. In die gevallen is het recht op leven in het geding, een van de belangrijkste mensenrechten’.
In juli 2023 werd Alex S. in Oost-Brabant veroordeeld tot 42 maanden cel, waarvan 18 maanden voorwaardelijk. De man had minstens tien keer hulp bij zelfdoding geboden door levering van Middel X, plus een antibraakmiddel en instructies voor correct gebruik ervan. In zijn enthousiasme heeft Alex S. dit alles vermoedelijk meer dan duizend keer verstrekt en duizenden euro’s overgehouden aan de verkoop.
Eind 2023 werden zeven CLW-leden aangeklaagd omdat ze ‘een systeem in stand hebben gehouden waarbij een middel voor zelfdoding werd verstrekt’. Ze werden verdacht van ‘deelname aan een criminele organisatie’. De beklaagden waren tussen de zeventig en tachtig jaar oud en geen van allen had een strafblad. Voor hun veroordeling baseerden het Openbaar Ministerie en de rechter zich voornamelijk op het verbod op hulp bij zelfdoding. Coöperatie Laatste Wil schortte haar plannen op en verschaft alleen nog informatie binnen de marges van de wet.
Het OM eiste straffen tot tweeënhalf jaar cel, maar de rechter sprak vier beklaagden vrij. Twee oud-bestuursleden die wel werden veroordeeld, kregen voorwaardelijke celstraffen van twaalf en vier maanden, alsook een taakstraf. Een andere verdachte was kort voor de uitspraak overleden.
In het kader van deze processen klonk de roep om regie over het eigen levenseinde almaar luider in de samenleving. De veroordeelde voorzitter van CLW vroeg zich niet ten onrechte af ‘waarom mensen niet zelf mogen beslissen over de manier en het moment waarop ze sterven, terwijl ze helemaal zelf mogen bepalen of ze kinderen krijgen’.
Demonstranten bij de rechtbank in Den Bosch in een ‘Mars voor zelfbeschikking’, ter ondersteuning van Alex S. Foto Rob Engelaar / ANP
Relatief weinig zelfdodingen met Middel X
In 2024 bleek uit onderzoek dat sinds 2015 in Nederland minstens 172 mensen uit het leven zijn gestapt met Middel X. Het waren lang niet allemaal (hoog)bejaarden. De gemiddelde leeftijd was 59. Bijna een kwart van alle overledenen was tussen 30 en 49 jaar oud, bijna een derde tussen 50 en 69. De grootste groep, bijna veertig procent, was ouder dan 70. In 33 gevallen was eerder euthanasie aangevraagd en bij 21 afgewezen.
Tijdens het proces kwamen enkele schrijnende zaken ter sprake, zoals de 34-jarige vrouw met psychische klachten, jonge kinderen en een man, die haar leven had beëindigd met Middel X, gekocht voor een paar tientjes.
Het aantal mensen dat door Middel X overleed, nam elk jaar toe, tot vijftig in 2021. Toch werd voor zover bekend Middel X in 2021 slechts in 3,6 procent van alle zelfdodingen gebruikt. Vermoedelijk zijn er meer mensen op deze manier vrijwillig gestorven, maar forensisch onderzoek kon dit niet nader bepalen.
Inhumaan
In oktober 2024 maakte de nieuwe voorzitter van Coöperatie Laatste Wil in naam van de vereniging bekend dat Middel X kwalijke bijwerkingen heeft of kan hebben. Zo’n tien procent van de personen die het hadden ingenomen, voelden zich dermate beroerd en benauwd dat ze in paniek de hulpdiensten belden en in een ziekenhuis belandden. Binnen CLW wist men in al 2017 dat Middel X geen makkelijke dood garandeerde, dat ‘erge verwardheid, epileptisch insult, hartritmestoornis, snelle ademhaling en longoedeem’ konden optreden. In 2021 zei Jos van Wijk, de toenmalige voorzitter van de vereniging, dat de dood niet intreedt zoals ‘in een romantische film’, dat mensen ‘er een strijd aan hebben’.
Vredig sterven
Aanleiding voor dit artikel is de herziene heruitgave van het Handboek de Vredige Pil, zowel boek als online. Het is de vertaling van The Peaceful Pill Handbook van de organisatie Exit International dat voor het eerst in 2006 verscheen (twaalf jaar later voor het eerst in het Nederlands). Het boek werd geschreven door Philip Nitschke, een Australische arts en oprichter van Exit International, samen met zijn echtgenote, advocate Fiona Stewart. Het is bedoeld ‘voor ouderen en ernstig zieken (bijvoorbeeld kanker, ALS), hun familie en vrienden’. Het handboek moet lezers in staat te stellen ‘een levenseindeplan op te stellen voor de toekomst’. Al hopen de meeste mensen nooit zo’n plan nodig te hebben, weten ‘dat er mogelijkheden zijn voor een vredige en betrouwbare zelfdoding’ biedt rust. Dat is nodig omdat, zoals gezegd, niet iedereen in aanmerking komt voor euthanasie, er ook een uitputtende bureaucratie aan voorafgaat en sommige mensen liever geen arts bij hun sterven betrekken. Voordeel van de online versie is dat ze zes keer per jaar wordt bijgewerkt. Nadeel is dan weer dat je je abonnement ieder jaar moet vernieuwen.
In die jaren een ‘Amazon bestseller’.
Het boek en ook de online editie kosten 80 euro het stuk. Niet zoals ik dacht om jongeren af te schrikken maar ‘omdat er tientallen jaren van intellectueel eigendom en onderzoek en ontwikkeling aan de inhoud ten grondslag liggen’. Dat is niet gratis gebeurd, ‘mag niet goedkoop zijn’ want (?) ‘het gaat hier om waardevolle en gespecialiseerde kennis’ (e-mail van Peaceful Pill Support aan GvdB, 29.7.25). Dat is een nogal een vreemde argumentatie. Lang niet alle op gespecialiseerde kennis gebaseerde boeken prijzen zichzelf op deze wijze uit de markt, zeker niet als ze bedoeld zijn om mensen te helpen.
Degelijke informatie
In de inleiding worden thema’s behandeld als vrijwillige euthanasie, zelfmoord en rationale zelfdoding, sterven en de wet, medicalisering van de dood, vergrijzing en de rol van de moderne geneeskunde, het fenomeen voltooid leven, duo-euthanasie (koppels die samen willen sterven), wilsverklaringen. Alle doe-het-zelf methodes worden uitvoerig belicht. De auteurs geven handige tips en maken duidelijk waarom een bepaalde methode niet (meer) kan, of af te raden is. Moderne slaapmiddelen bijvoorbeeld, benzodiazepinen, zijn niet geschikt voor zelfdoding, wel als eventueel hulpmiddel. Pentobarbital, een ouder slaapmiddel dat beter bekend was onder de Amerikaanse merknaam Nembutal, is met inachtneming van bepaalde voorzorgen het ‘beste’ zelfdodingsmiddel. Maar niet-medici kunnen Nembutal niet verkrijgen. Zwendelaars bieden het aan op het internet en het ‘dark web’, maar de aangeboden producten zijn nep. In sommige Midden- en Zuid-Amerikaanse landen kun je het product nog met de nodige moeite kopen. De auteurs behandelen dit nogal gedetailleerd per land, zelfs met foto’s van apotheekgevels. Blijkens de nieuwsbrief van Exit International van juli 2025 was Tijuana, een grootstad in Mexico aan de grens met de VS, begin deze eeuw bijzonder populair bij bejaarden op zoek naar Nembutal zonder doktersvoorschrift. The Reader, een plaatselijke krant in de Amerikaanse stad San Diego, publiceerde hierover in 2008 en voegde er een ‘zeer komische’ cartoon aan toe.
Bron: The Exit Internationalist, juli 2025 (nummerplaat ‘Muerte‘), schermopname.
Exit Internationalbrengt via webshops, lezingen, tournees en de nieuwsbrief eDeliverance Newsletter mensen samen die gewonnen zijn voor een laatstewilmiddel. Op haar website biedt de vereniging bepaalde hulpmiddelen te koop aan, onder meer een ‘Exit-zak’ (die hieronder nog als ‘braadzak’ aan bod komt).
In De Vredige Pil volgen nog hoofdstukken over morfine en opiaten, palliatieve sedatie of langzame euthanasie (in Nederland overlijdt bijna 1 op de 5 mensen eraan), versterven, hulp bij zelfdoding, inerte gassen, dodelijke hartmedicijnen (alleen vredig met aanvullende kalmeringsmiddelen), aanvullende medicijnen (vooral antibraakmiddelen), dodelijke anorganische zouten, zoals natriumazide of Middel X. Elk besproken middel wordt beoordeeld op betrouwbaarheid en vredigheid van het overlijden.
Op sterven na dood
Als mens, ethicus en ondertussen ook bejaarde (80) ben ik een absoluut voorstander van een veilig zelfdodingsmiddel voor mensen die geen euthanasie kunnen ‘krijgen’ of medische betutteling weigeren. Helaas is er, anders dan de titel van het zelfhulpboek suggereert, nog steeds geen ‘vredige pil’ beschikbaar. Volgens het handboek bestaan er hier en nu slechts twee veilige en betrouwbare zelfdodingsmethoden zonder medici. Hier dient ook vermeld dat flink wat artsen die euthanasie voltrekken een zucht van opluchting zouden slaken als ze van die taak verlost werden door een betrouwbaar, veilig en legaal zelfdodingsmiddel.
De eerste veilige en betrouwbare methode maakt gebruik van helium of stikstof. Na lectuur van de uitvoerige beschrijving van deze praktijk in het handboek en het bekijken van de dvd De heliummethode, blijkt dat het toch een nogal ingewikkeld en confronterend gedoe te zijn. Je moet eerst twee containers met helium aanschaffen (in een speelgoedwinkel, gebruikt om ballonnen op te blazen), die moet je met soepele darmen verbinden aan een doorzichtige braadzak, die vervolgens over je hoofd trekken, met pleisters vastkleven aan de nek, om dan een kraantje van een container open te draaien (de tweede container dient om te mee te oefenen en als reserve). Zijn er ooggetuigen aanwezig, dan zien ze hoe de zelfdoder na twee minuten het bewustzijn verliest, opzij of onderuit zakt, mogelijk enkele stuiptrekkingen heeft en na nog een tweetal minuten sterft. De aanwezigen moeten vijftien minuten wachten vooraleer de braadzak te verwijderen en alle materiaal verwijderen om te verhinderen dat de doodsoorzaak alsnog kan worden vastgesteld.
De tweede beschikbare methode maakt gebruikt van de Sarco, vernoemd naar de Egyptische sarcofaag (van het Grieks sarkophagos: vleesetend). De Sarco is een 3D geprinte luxe-capsule in de vorm van een voertuig (naar het hiernamaals?) waar de kandidaat zelfdoder languit in liggen kan. Na enkele vragen om tegenwoordigheid van geest en het besluit van de betrokkene na te gaan, kan die in de Sarco de ‘sterfknop’ indrukken en loopt de capsule vol stikstof. De zelfdoder verliest na enkele minuten het bewustzijn en sterft kort daarna.
Deze unieke methode lijkt betrouwbaar en vredig, maar voorlopig kan het alleen in Zwitserland en is ze vermoedelijk alleen weggelegd voor kapitaalkrachtige mensen. Bovendien is de wettelijke status van ‘het verstrekken van Sarco aan anderen voor gebruik in Zwitserland’ nog niet vastgelegd.
Zwitserland is het enige land waar een niet-ingezetene (een buitenlander) niet-medische hulp bij zelfdoding kan krijgen, zij het na een forse stapel papierwerk. Hulp bij sterven is er ‘(wettelijk) vastgelegd als een mensenrecht, niet als een medisch voorrecht’.
In een apart boek, Naar Zwitserland: hoe u uw laatste reis regelt, zetten de auteurs de Zwitserse wetgeving over het onderwerp uiteen, welke klinieken en mensen in aanmerking komen voor een Sarco-dood, hoe crematie of repatriëring van de lichamelijke overblijfselen geregeld kan worden. Ook dit dunne boekje is best prijzig (40 euro + btw). Anders dan voor De Vredige Pil gelden bij aankoop geen leeftijdsvoorwaarden of identificatieplicht (kopie van identiteitskaart of -papieren).
Ondertussen wordt door enkele Nederlanders in samenwerking met Nitschke gewerkt aan een Sarco voor twee personen.
Bron: Exit International, mail van 21.7.2025, schermopname
Mooie, maar magere troost
Alien Christiaens en Pieterjan Boone — Kriekelaarstraat, Gent. Deze muurschildering van een man die een kleinere man op zijn handen draagt, is bedoeld als steun voor iedereen die het wel eens moeilijk heeft en staat symbool voor je goed voelen, in je kracht staan. https://cultuur.stad.gent/nl/street-art/eenzaam-ben-je-nooit-alleen
