Laatste oordeel | Leon Festinger - When Prophecy Fails

Maandag vergaat de wereld. Althans, dat voorspellen de Nuwaubians, een sekte uit Georgia. Zij, de uitverkorenen, zullen gered worden door een UFO. Een andere apocalyptische groep kondigt de ondergang aan voor 13 mei, nog anderen zweren bij 29 november, 23 april 2005... en ga zo maar door.

Veel interessanter dan deze eindeloze reeks elkaar weersprekende voorspellingen is de vraag wat er met de gelovigen en hun overtuigingen gebeurt als de predicties niet uitkomen. Velen hebben zich verregaand geëngageerd, aardse bezittingen, zelfs hun job opgegeven; ze kunnen niet zomaar terug. Geschiedkundig en sociologisch onderzoek leert dat de meeste believers, na een moment van diepe ontgoocheling, nog fanatieker gaan geloven en zoveel mogelijk buitenstaanders willen overtuigen van hun geloof (gelijk).

In 1954 infiltreerden enkele sociologen in Minnesota een kleine groep die beweerde dat op 21 december de aarde gezuiverd zou worden door een zondvloed. Dat had Sananda, een Jezus-achtig ruimtewezen, telepathisch - met de snelheid van de verbeelding! - laten weten aan een huisvrouw, Dorothy Martin (door de onderzoekers Marian Keech genoemd). De gelovigen zouden per vliegende schotel worden overgebracht naar de planeet Clarion, daar spiritueel opgeleid worden om de aarde te herbevolken met goede mensen.

De groep telde een dertigtal leden, meest geschoolde mensen, veel jongeren. Niet iedereen was even overtuigd, maar acht hadden alle bruggen achter zich verbrand. Bijna iedereen was voordien al geïnteresseerd in occulte zaken. De 'leer' van Sananda was een chaotisch samenraapsel van wat er in die kringen omging.

De believers bereidden zich op de reis voor. Ze kregen paspoort en paswoord ('ik heb mijn hoed thuis vergeten') voor het instijgen van de vliegende schotel. De media staken er de draak mee, drukten Martins adres en telefoonnummer af. Enkele dagen voor het 'einde' belde een geestigaard met de boodschap dat om 4u een vliegende schotel zou landen in Martins achtertuin. Urenlang bleven de gelovigen in de barre winterkou wachten. De ontgoocheling was groot, de verklaring snel gevonden: een test om na te gaan of ze er klaar voor waren.

De voorspellingen volgden elkaar op, niet één kwam uit. De minst geïntegreerde groepsleden haakten af, de hardgelovigen sloten de rangen. Letterlijk alles werd nu als bevestiging aangegrepen. Nieuwsgierigen die een kijkje kwamen nemen, werden steevast voor ruimtewezens versleten. Menwou dat er iets gebeurde, kreeg stilaan het gevoel dat er iets gebeurd was, zij het niet waarneembaar voor mensen.

Ook de 20ste bleven de gelovigen in de kou staan. Vijf na twaalf liet Sananda weten dat het plan doorging, hij had alleen wat vertraging. Uiteindelijk volgde de verlossende boodschap: de groep had zoveel licht verspreid dat de Schepper de zondvloed had afgeblazen. De uitgelaten gelovigen stelden een kerstboodschap op voor alle aardbewoners. Zij die de pers altijd geschuwd hadden, zochten haar nu actief op, met de bedoeling zoveel mogelijk mensen te overtuigen.

De onderzoekers verklaren dit aan de hand van het begrip 'cognitieve dissonantie'. Van dissonantie is sprake als bij iemand twee of meer cognities (overtuigingen, gevoelens, kennisgegevens, gedragingen) strijdig zijn. Dissonantie veroorzaakt onbehagen, men probeert de wanklank te reduceren. De believers probeerden het achterwege blijven van redding en zondvloed weg te werken door anderen te overtuigen; als velen erin geloofden moést het wel waar zijn.

De lichtgelovigheid die uit het onderzoeksverslag spreekt, is ronduit verbijsterend. De gelovigen klampten zich aan elke strohalm vast, schuwden geen enkele.... dissonantie. Dat is soms hilarisch, maar toch vooral pijnlijk.

Het met lof overladen onderzoek roept toch enkele vragen op. Door met zijn vijven de kleine groep te infiltreren en zich gelovig voor te doen, hebben de onderzoekers de overtuiging van de echte gelovigen meer dan gesterkt. Niet onderzocht werd wààrom mensen hardnekkig hopen dat de wereld vergaat; wààrom ze zulke precieze voorspellingen doen, zich zo kwetsbaar opstellen. Duurt het wachten in dit aardse tranendal te lang? De groep rond Martin was bezeten van de atoombom (zoals veel Amerikanen in die tijd), fulmineerde tegen wetenschappers en andere duivelse oorlogsstokers, bààlde van de wereld.

En wat is er van de believers geworden? Hoe pasten ze zich aan aan de wereld die ze de rug wilden toekeren? Hoe verwerkten ze de publicatie van het onderzoek? De twee kernfiguren, Dorothy Martin en de arts Charles Laughead, werden uit hun woonplaats verdreven, maar ze bleven rotsvast geloven. Martin bleef tot haar dood, in 1992, boodschappen ontvangen. Al kwam niet één van Sananda's voorspellingen uit, toch is hij tegenwoordig bijzonder populair. In occulte kringen is dat, zoals ondertussen duidelijk moge zijn, géén dissonantie.

Leon Festinger, Henry Riecken, Stanley Schachter - When Prophecy Fails, New York, 1956.

Gepubliceerd in De Standaard der Letteren van 2 mei 2003 in de reeks Zolderboeken en in Mores, augustus 2003