Historisering. De mens voorbij
Een kleine dertig jaar geleden dook ik via dagboeken en ooggetuigenverslagen de nazi-kampen in, het concentrationaire universum. Uitgesproken bedoeling: onderling gedrag van mensen in een extreme situatie bekijken, bestuderen. Achterliggende bedoeling: de morele essentie van de mens achterhalen. Want, dacht ik, in zo'n extreme situatie wordt de mens ontdaan van alle make-up en vernis. En die ontbolsterde mens laat zijn ware gelaat zien, ontbloot zijn morele kern. Aanvankelijk had ik niet in de gaten dat ik bij dit gedachtenexperiment - het concentratiekamp als laboratorium - werd misleid door mijn toen pessimistische mens- en wereldvisie. Ik ging uit van wat ik wou bewijzen, bekeek de mens in een extreem slechte situatie. Ik stond er niet bij stil dat als je mensen in een extreem goede situatie zou kunnen plaatsen - een hemel op aarde, de presentatie van een boek - je waarschijnlijk zou moeten besluiten tot een in wezen goed mens.
Uit de lectuur en analyse van talloze ooggetuigenverslagen begreep ik dat de levensomstandigheden in die kampen niet voor iedereen, niet altijd even extreem waren. En ook, dat hoe extremer de situatie, hoe extremer doorgaans ook het gedrag. Ik moest me dus meer toeleggen op situaties, omgevingsfactoren. Werelden waarin mensen tot bepaald gedrag komen. Van concentrationair universum tot Derde Rijk. Van slachtoffer tot dader. Van Derde Rijk tot beschaving. Want afwijkende mensen en mensengroepen uitsluiten, opsluiten, steriliseren en anderzins uitschakelen, is geen origineel nazi-concept maar een beschavingsidee. Mens en mensheid zuiveren, voor eens en altijd verlossen van alle ellende en kwaad. Deze verheven doelstelling, dit grenzeloos geloof in wereld- en mensverbetering, in eindeloze vooruitgang en totale maakbaarheid, is een geesteskind van de Verlichting. Mens- en wereldverbetering, daar ga ook ik voor. Maar dat mag niet blind maken voor het feit dat als deze droom onvervaard en onvoorzichtig wordt nagestreefd, hij meer kwaad en ellende kan aanrichten dan hij bestrijden wou.
De mens voorbij is een reconstructie van de droom voor hij in nachtmerrie ontaardde. Het is een kritisch bewonderend verhaal over de ontvoogding van de mens, de Verlichting, darwinisme en eugenetica, vroeger en nu. Een verhaal waarin de nazi's en het concentrationair universum niet langer alle aandacht opeisen en soms verstikken, maar dat ze inkadert in een historische context, als absoluut dieptepunt van kwaad aangericht met de allerbeste bedoelingen.
