Brood en spelen | Nieuws als volksverlakkerij
Met uitzondering van film, documentaire en nieuws kijk ik weinig televisie. Maar soms werkt het enthousiasme van vrienden voor bepaalde programma's zo aanstekelijk, dat ik mezelf nog eens op de proef stel. Meestal draait dat uit op een flink potje ergeren. Veel is dermate oppervlakkig, hol en opgeklopt dat ik me afvraag waarom Vlaanderen niet massaal wegzapt. Maar het is natuurlijk andersom, oppervlakkigheid is een van de voorwaarden voor massaal succes. Wil je de massa aanspreken dan mag je niet te moeilijk doen, moet je eenvoudige begrippen, makkelijke beelden, emotionele slogans gebruiken. Volksmenners weten dat al lang. "Iedere propaganda moet populair zijn en haar intellectueel peil instellen op het begripsvermogen van de meest achterlijke onder diegenen tot wie zij zich richt. Daarom moet haar peil, zuiver intellectueel gezien, des te lager worden gehouden naarmate de te bereiken massa groter is." Aldus Adolf Hitler in zijn voor het grote publiek bestemde Mein Kampf.
De media, vooral de radio, hebben een grote rol gespeeld bij de verspreiding van het nazi-ideeëngoed en het gelijkstemmen van vele Duitsers. Sedertdien is het nog veel eenvoudiger geworden om de massa directer en overtuigender te bereiken. Door de televisie is bijna elk huisgezin rechtstreeks verbonden met machthebbers van allerlei slag die hun waar in de huiskamer komen slijten. Ook andere communicatiemiddelen, zoals wegen en auto's, zijn erop vooruitgegaan. Massa's vormen en samenbrengen is een koud kunstje geworden (behalve voor de NMBS!).
Een mediafiguur met enig charisma slaagt er moeiteloos in om honderdduizenden aan zich te binden. De personencultus gaat soms zo ver dat de menigte enthousiast zijn werk verricht en er hem nog om bewondert ook. Bestaat de Herculesarbeid erin het plein voor het Antwerpse centraal station vol volk te laten lopen? Geen probleem, van heinde en ver komen ze eraan gemarcheerd om de Leider in levende lijve te aanschouwen. Er straalt altijd wel een beetje macht van af, en wie weet, misschien kom je wel op de buis. Een huis in een maand tijd uit de grond stampen? Geen probleem, in ruil voor minutenlange kosteloze reclame klaart bouwonderneming Desimpel de klus wel. Allesbehalve simpel (in de betekenis van 'onnozel'), als je het mij vraagt! Dat het huis door de haast waarmee het werd opgetrokken niet lang goed bewoonbaar zal blijven - een kniesoor die daarop let. Evenveel exemplaren als HUMO verkopen van een eenmalig tijdschrift? Niks aan! Gewoon een kwart miljoen mensen 70 frank laten ophoesten. Samen al gauw een kleine twintig miljoen, min de kosten; reken uit je winst! En die wordt op de koop toe broederlijk gedeeld met HUMO. Je kán het betaaltelevisie noemen, maar volksverlakkerij is het in ieder geval.
Sinds kort is er een toestel op de markt dat je televisie automatisch doet wegzappen als er reclame in beeld komt. Bijklussende studenten speuren de hele dag zenders af om bij reclame een signaal uit te zenden. Het toestel wordt geen succes, het komt te laat, er is nog nauwelijks verschil te merken tussen bepaalde programma's en reclame. De grens tussen werkelijkheid en fictie wordt vager en vager. Straks moeten ze onderin beeld 'advertentie' of 'realiteit' zetten, al was het maar om het die arme studenten wat makkelijker te maken.
Mensen programmeren
Televisie dringt zich meer en meer op als regisseur van ons persoonlijk leven. Van het betuttelende slotzinnetje van nieuwslezers, "Maak er nog een gezellige avond van", tot het dirigeren van mensen in de richting van gebeurtenissen die dagen of weken op voorhand gepromoot worden als niet te missen ervaring. Het zoveelste experiment van de nationale voetbalploeg, ballonvaarten rond de wereld, eclipsen, blijde intredes, prinselijke verlovingsfeesten en trouwpartijen, het millennium... Als het dan eindelijk zo ver is, rukt de televisie met man en macht uit om de opgetrommelde menigte te vragen of het goed was. Of, met andere woorden, de media er goed aan gedaan hebben de massa op te zwepen.
Geen dankbaarder onderwerp dan het koningshuis. De glitter en glamour van deze eindeloze soap-opera trekt velen aan. Dat ze met z'n allen voor de kosten opdraaien, daar tillen ze niet zo aan. Zolang ze maar even mogen wegdromen bij het zogenaamde sprookje, even aan de dagdagelijksheid ontsnappen.
Daags voor de trouwpartij van onze toekomstige Schipper naast Mathilde kondigde Stef Wauters in het journaal trots aan hoeveel materiaal en mensen er zouden worden ingezet. Hij wond er geen doekjes om: "dit is het grootste media-evenement in de geschiedenis van Vlaanderen". Media-evenement?? Maar mijn allerbeste reporter, een media-gebeurtenis is geen prestatie van de media, maar een gebeurtenis bedoeld om zoveel mogelijk media-aandacht te versieren! Massale aandacht voor het koningshuis bijvoorbeeld, een van de laatste kleefpleisters die Walen en Vlamingen samenhouden. Zoveel reclame voor het unitaire België is, na al die schandalen, meer dan welkom.
Gebeurtenissen komen steeds minder in het nieuws omdat ze belangrijk zijn, ze worden belangrijk omdat ze in het nieuws komen. De media zijn niet langer gewoon doorgeefluik tussen werkelijkheid en publiek, ze produceren geregeld zelf gebeurtenissen. Misschien is het toch nodig om het begrip media-gebeurtenis cynisch te herdefiniëren.
Eénwording, opgaan in een groter geheel, jezelf vergeten; dat bezielt en beweegt de massa. De individuele beperktheid overstijgen. Alleen al door het aantal voel je je quasi onoverwinnelijk. Dáárom verliest men zichzelf, worden de eigen persoonlijkheid en wil grotendeels opgeheven. Rede en kritische zin moeten ook op een laag pitje gedraaid worden, als je massaal gelijkgericht wil raken en blijven. Dat maakt massa's extreem beïnvloedbaar, lichtgelovig en volgzaam. Men láát zich meeslepen door de massa en de in dat milieu uiterst besmettelijke gevoelens en gedrag. Een ideale voedingsbodem voor geruchten, legendes, heldendom, heldenverering, discriminatie, lynchpartijen. Niet zelfstandig nadenken; met als hoogste vorm van indoctrinatie die waar men zozeer aan gewend is dat niemand, menner noch gemende, ze nog in de gaten heeft.
Geen nieuws
Nieuws speelt naar mijn smaak veel te kort op de bal, veel te weinig afstand en overzicht. Als je goed op de hoogte bent van een bepaald nieuwsitem dan vallen ook de oppervlakkigheid en oversimplificatie op. Waarschijnlijk ligt het daaraan dat intellectuelen van oudsher op gespannen voet staan met de media. Voltaire noemde kranten les archives des bagatelles; Schopenhauer had het over "de secondewijzer van de geschiedenis" en Borges zag ze als "musea van eendagskleinigheden".
Maar het TV-journaal is voor veel mensen zowat het enige venster op de wereld. Hét middel dus om het brede publiek degelijk te informeren, inzicht bij te brengen en interesse te kweken voor politiek, cultuur en wetenschap. Dat is ook de taak van een openbare omroep, dáárvoor betalen we kijkgeld. Zelfs als alle programma's verkleuteren, het journaal moet het laatste bolwerk van deze filosofie blijven.
Maar twee jaar nadat de BRT tot VRT werd omgevormd en kwantitatieve normen - kijkcijfers - werden ingevoerd om de kwaliteit van programma's te beoordelen, is het journaal er zo sterk op achteruitgegaan dat er nog ternauwernood verschil te bespeuren valt met VTM. Integendeel, velen zijn het erover eens dat het VTM-nieuws nu iets beter en objectiever is.
Onder druk van de commercie is de overheid gezwicht voor de macht van het getal. Daardoor heeft ze minstens ten dele verzaakt aan haar opvoedende en volksverheffende opdracht. Volgens VRT-baas Bert De Graeve zijn goede programma's die waar veel mensen naar kijken. Met de massa als criterium kon de VRT niet veel anders dan de toer opgaan van de commerciële zender. De kijker naar de mond praten, niet te moeilijk doen, sensatiezucht bevredigen. Nieuws opvrolijken met faits divers, luchtige onderwerpen. Hapklare, goed verteerbare brokken, overgoten met een beetje sensatie, wat opwinding, seks en een snuifje schandaal. Inspelen op goedkope emoties en voorspelbare morele verontwaardiging. Nieuws aan de oppervlakte, zonder diepgang of gevolgen. Anekdotisch nieuws dat weinig of geen eisen stelt aan kijkers. Geruststellen, niet verontrusten. Feitjes waarover iedereen het toch al eens is. Geen verontwaardiging of wrevel oproepen, wegzappen voorkomen.
Alle macht aan het volk?
"Democratie", zeggen sommigen, "de meerderheid beslist wat er op de buis komt". Maar als je de massa laat bepalen wat er met belastinggeld gebeurt, dan is het eind nog niet in zicht. Het zal gauw gedaan zijn met sociale zekerheid, armenzorg, werkloosheidssteun, openbaar vervoer, milieuzorg, wetenschap, cultuur, derdewereldhulp... Als democratie tot massocratie verwordt, komen de rechten van minderheden gegarandeerd in de verdrukking.
Sinds wanneer bepaalt het aantal verbruikers of iets democratisch is? Dan zijn de fabrikanten van tabak, alcohol, drugs, Coca-Cola, Mickey Mouse en... televisieprogramma's de grootste democraten ter wereld! Democratie is iets anders dan koppen tellen. Ze werkt volgens bepaalde regels. Je mag niet aan het volk overlaten wat er op school onderwezen wordt, wat wetenschappers dienen te onderzoeken; of abortus, euthanasie, doodstraf toegelaten worden. Zeker, dit houdt enig paternalisme in, maar alles liever dan ongecontroleerd populisme.
Als je de kijkers laat bepalen wat ze willen zien, dan kom je voorspelbaar bij amusement uit. Weinigen verkiezen inspanning boven ontspanning. Gevolg: soaps, spelletjes, talkshows en een overvloed aan programma's volgepropt met gewone mensen. Het scherm als spiegel en babbelbox, met een steeds smallere kijk op de wereld tot gevolg.
Altijd weer hetzelfde verhaal. Hoe groter het publiek, hoe minder diepgang, hoe simplistischer, onkritischer en vager je boodschap of programma. Goede vulgarisatie bestaat wel, maar vergt meer middelen, inspanningen en inzet dan sensatie en spektakel.
