Shocking | Stanley Milgram - Grenzeloze gehoorzaamheid
Wat is er nu onschuldiger en noodzakelijker dan gehoorzaamheid? Ingegoten met de paplepel, ingepeperd door opvoeding, afgedwongen op school, vereist op het werk... norm-aler kan bijna niet.
Toen in 1963 de resultaten bekend raakten van de gehoorzaamheidsexperimenten van Stanley Milgram (1933-1984) ging er een schok door de wereld. Een beetje kritisch mens wist natuurlijk al langer dat gehoorzaamheid schrikbarende gevolgen hebben kan, bijvoorbeeld in oorlogstijd, maar Milgram toonde aan dat velen onder ons, op eenvoudig verzoek van een als legitiem erkende autoriteit, bereid zijn medemensen te pijnigen.
Milgrams proefpersonen dachten deel te nemen aan een onderzoek naar het effect van straf op leergedrag. Ze werden door loting ingedeeld in leraars en leerlingen. De armen van de leerling werden aan de leuning van zijn stoel vastgemaakt, aan zijn polsen werden elektrodes bevestigd. Bij elk fout antwoord op eenvoudige leeropdrachten moest de leraar een elektrische schok toedienen, beginnend bij 15 volt, geleidelijk oplopend tot 450. Op de schokgenerator werd duidelijk aangegeven hoe pijnlijk of gevaarlijk de schokken waren.
Bij 120 volt klaagde de leerling over pijn, bij 150 eiste hij stopzetting van het experiment, bij 285 liet hij een hartverscheurende kreet horen. De leraar wendde zich telkens vragend tot de proefleider die hem vriendelijk doch beslist verzocht in het belang van het experiment door te gaan. Iedereen diende 315 volt toe, liefst 65% ging door tot het bittere einde. Niemand had dat verwacht, psychiaters hadden voorspeld dat slechts een kleine pathologische groep tot het uiterste zou gaan.
In werkelijkheid werden er géén schokken toegediend. De loting was getrukeerd, de 'leerling' was een medewerker van Milgram, opgeleid om de rol van slachtoffer te spelen. De proefneming werd door verscheidene onderzoekers in andere landen herhaald, telkens met vergelijkbare resultaten. Het experiment sprak zo sterk tot de verbeelding dat het in nogal wat toneelstukken en films werd verwerkt, zoals I... comme Icare van Henri Verneuil en Mon oncle d'Amérique van Alain Resnais.
Anders dan vaak wordt beweerd, was de gehoorzaamheid verre van vanzelfsprekend. De meeste gehoorzame proefpersonen worstelden met een gewetensconflict. Ervan overtuigd dat ze fout handelden, wilden ze ermee stoppen maar ze konden die overtuiging niet in daden omzetten, slaagden er niet in openlijk met de autoriteit te breken. Dat is het onthutsende: in bepaalde gezagssituaties stellen mensen daden die ze streng afkeuren tot verafschuwen. Aan de verwachtingen van de autoriteit voldoen, dat primeert; de eigen zedelijke normen verhuizen naar het tweede plan. Men ziet zichzelf niet meer als oorzaak van zijn gedrag, acht zich alleen tegenover de autoriteit verantwoordelijk, is werktuig geworden.
Milgram bedacht tal van ingenieuze variaties om na te gaan welke factoren van doorslaggevend belang zijn. Niet het niveau van de berokkende pijn, noch de klachten van de leerling; ook de persoonlijke kenmerken van slachtoffer of proefleider spelen geen rol van betekenis, net zo min als agressieve impulsen (als de leraars zelf het schokniveau mochten bepalen, kozen ze voor de laagste). Van groter belang zijn: nabijheid van het slachtoffer (bij niet hoorbaar protest van het slachtoffer ging bijna iedereen tot het einde door) en directe betrokkenheid bij het pijnigen (70% weigerde als ze de hand van het slachtoffer op een schokplaat moesten drukken). Aangetoond werd dat autoriteit en gezagsstructuur van doorslaggevend belang zijn.
Ook wezenlijk is de rechtvaardigende ideologie, bijvoorbeeld wetenschap of vaderlandsliefde. Een overkoepelende ideologie die het gehoorzame individu in staat stelt zijn foute daden positief te evalueren. Pijnigen of doden voor een goed doel, kwaad om bestwil. Milgram benadrukt de ideologische factor wel, maar onderzocht hem niet systematisch. Hij was dermate onder de indruk van de resultaten van zijn onderzoek, dat hij de rol van de gehoorzaamheid overdreef tot een 'oppermachtige drang', grondslag van het meeste kwaad.
Milgram, die voor hij zich op sociale psychologie toelegde politieke wetenschap studeerde, verwijst herhaaldelijk naar de jodenvervolging en -uitroeiing door de nazi's. Zijn betrokkenheid als jood en het proces tegen Adolf Eichmann (1961) zouden hem tot zijn experiment geïnspireerd hebben. Mogelijk, maar Milgram trekt even fel van leer tegen de Amerikaanse gruweldaden in Vietnam en onderstreept dat in een democratisch regime grenzeloze gehoorzaamheid nog onheilspellender is dan in een dictatuur. Het gaat hem om de ruimere betekenis: in een hiërarchische gezagsstructuur geïntegreerde mensen doen relatief makkelijk afstand van hun unieke persoonlijkheid en 'menselijkheid'.
Zoals soldaten in oorlogstijd, deden Milgrams proefpersonen niet meer dan hun plicht. En dat is geen verzinsel of goedkoop alibi, maar een goede omschrijving van de psychische toestand van wie zich absoluut aan gezag onderwerpt.
