Nazi-Duitsland ontwaakt
30 januari 1933, Adolf Hitler rijkskanselier. Einde van de Weimarrepubliek, begin van de nationaal-socialististische Gleichschaltung, het gelijkrichten van instellingen en geesten, in nazi-pas. Duitsland ontwaakt.
'Deutschland erwacht', in gouden letters op de rug van een groot boek, dat trok eind vorig jaar m'n aandacht in een Brussels antiquariaat. Een luxueus album uit 1933. Nooit eerder gezien in de tweeëntwintig jaar dat ik met het Derde Rijk bezig ben. Honderdvijftig bladzijden Gotische tekst over 'wording, strijd en zegen van de NSDAP', met 227 echte foto's, geselecteerd door Heinrich Hoffmann, hoffotograaf van Hitler.
Bekende en onbekende beelden. Hitler in de Eerste Wereldoorlog, met pinhelm. De achterkamer van de bierkelder waar begin 1920 de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei werd opgericht. De Blutfahne, de vlag die tijdens de Hitlerputsch van 1923 doordrenkt zou zijn met het bloed van de gesneuvelden. Aardappeljas bij de SA, de nazi-knokploeg. Massabijeenkomsten, tienduizenden gestrekte armen, vlaggenzeeën - als de wind verkeerd zit, draaien de armen van het hakenkruis achterwaarts (alleen op een foto uit de jaren twintig, ze moeten daar later iets op gevonden hebben). De carthotheekzaal in het partijhuis: een muur vol kaartenbakken, tientallen mensen die fiches invullen, klasseren, afstempelen. Onheilspellende moderniteit. Achterin het boek een uitvouwbare panoramische foto, de vlaggenwijding van 1933, 1m37 op 30 cm. En bijna het hele boek door: een vuil kijkende Führer, zelfs op verjaardagskiekjes.
Lijmen
Enkele foto's staan niet helemaal haaks en er zitten lijmsporen op. Eigenhandig ingekleefd? De nieuwsgierigheid is gewekt, de foto zo losgeweekt. Achterop een gedrukte reclame voor verzamelwerk nr 8, Deutschland erwacht: 'paginagrote foto's brengen met overweldigende kracht de grootsheid van de hedendaagse gebeurtenissen over'. Er is sprake van Bilderchecks, bonnetjes of punten om de foto's te verwerven. In het boek, op de plaats waar de beelden moeten komen, gedrukte instructies: 'lichtjes aan vier hoeken vastlijmen, niet te veel lijm. Zeer geschikt zijn Pelikanol, Gripfix en vergelijkbare kleefmiddelen'.
Honderdduizenden Duitsers spaarden de beelden van opkomst en triomf van de nieuwe machthebbers bijeen, haalden een album in huis (Reichsmark 1.60), kleefden nazi's in. Goed in het geheugen verankeren, mensen lijmen. Maar daarom niet intentioneel, dit soort inplakboeken was tenslotte vrij courant, zij het niet meteen voor politieke propaganda. Bij de meer dan twintig Hitlerfotoboeken uit de jaren twintig en dertig die ik ondertussen heb ingekeken, zat er niet één met ingeplakte foto's.
Hoe kwamen de mensen aan Bilderchecks? Het colofon biedt uitkomst. Het album werd uitgegeven door de Cigaretten-Bilderdienst Hamburg-Bahrenfeld. Waarschijnlijk zaten de punten op of in sigarettenpakjes. Roken voor de nazi's.
Hitlerfotograaf Hoffmann werkte soms samen met grote bedrijven, zoals Messerschmitt. Vanaf de vroege jaren dertig ook met het sigarettenconcern Reemtsma in Altona-Bahrenfeld (nu een multinational). Reemstma gaf verzamelalbums uit; Deutschland erwacht, met Hoffmann als beeldleverancier, was nummer 8 in de reeks. Achterop de foto's worden de andere werken opgesomd: 'Wonderen der dierenwereld', 'Uit Duitslands vogelwereld', 'Sprookjes', 'Figuren uit de wereldgeschiedenis' en dergelijke, geen politieke onderwerpen. Later verscheen nog minstens één werk in de reeks: Adolf Hitler. Bilder aus dem Leben des Führers. Gepubliceerd in 1936, meermaals herdrukt, in totaal 2,3 miljoen albums, in bibliotheken en huisgezinnen.
Mijn Deutschland erwacht is een herdruk, op de titelpagina staat '776.-875.Tausend'. Er zouden er uiteindelijk iets meer dan een miljoen gedrukt zijn. Op het Studiecentrum voor Oorlog en Maatschappij vond ik een zwaar gehavend exemplaar van de eerste druk. Hier geen glanzende maar matte foto's, enkele zowaar in kleur. Ook een paar andere beelden en enkele verschillen in de tekst. De drie foto's van Ernst Röhm, stafchef van de SA, en de in het boek gedrukte onderschriften, werden in mijn druk vervangen door foto's van en tekst over Viktor Lutze, Röhms opvolger na de 'Nacht van de lange messen' (30.6-1.7.1934) toen alle SA-kopstukken geliquideerd werden. Mijn exemplaar is dus van na deze interne zuivering, maar waarschijnlijk toch uit 1934, aangezien de dood van Hindenburg, begin augustus dat jaar, en zijn opvolging door Hitler, niet vermeld worden.
Ontwaken
In 1924 en 1926 waren twee fotobrochures verschenen met als titel Deutschlands erwachen (het ontwaken van Duitsland). Daarin wordt met erwachen gedoeld op de menigten op massabijeenkomsten van de nazi's en het toenemend aantal stemmen voor de partij. Deutschland erwache! (Duitsland ontwaak!) was de strijdleuze van de nationaal-socialisten, ontleend aan het Sturmlied der Deutschen van Dietrich Eckart, een vroege 'partijfilosoof' aan wie Hitler Mein Kampf opdroeg. De leuze stond ook op de vierkante vlag van de standaarden van de partij.
Aanvankelijk speelden foto's geen rol in de opgang van de nazi's. Hitler weigerde mordicus zich te laten fotograferen. 'Hij zag er niet uit', opperde Jeroen Brouwers ooit. Waarschijnlijker is dat Hitler, die in verscheidene deelstaten niet binnen mocht, incognito wou kunnen reizen om bijeenkomsten bij te wonen en te inspireren.
De fotografische anonimiteit van Hitler werkte op de zenuwen. In mei 1923 vroeg karikaturist Thomas Heine zich in het satirische blad Simplizissimus af hoe Hitler eruit zag. Twaalf karikaturen peilen naar een antwoord: een jongeman met Zorro-masker, iemand met fascinerende ogen, of met een grote mond, grote neus (een duidelijke 'jodenneus'), lange baard, grote oren, stoere onderkaak, waterhoofd? Is hij dik of mager, een Griekse schoonheid? Onder de twaalfde tekening, vol wapens en hakenkruisen, besluit Heine dat 'de vraag onbeantwoord moet blijven. Hitler is überhaupt geen individu. Hij is een toestand. Alleen een futurist kan hem in een beeld vatten'.
In 1923, het jaar van de mislukte putsch, veranderde Hitlers houding. Daags nadat een niet-nazi reporter hem had gefotografeerd, zette hij Hoffmann aan het werk. De beeltenis van de Führer werd massaal verspreid naar de pers, op postkaarten en affiches. Aan de vooravond van het proces tegen de putschisten, begin 1924, verscheen de eerste 'Hitlerbrochure', Deutschlands Erwachen in Bild und Wort. Veel foto's, weinig tekst - Bildbücher von Prof. Heinr. Hoffmann sprechen für sich selbst.
Tijdens Hitlers gevangenschap, toen de partij verboden was en hij niet publiek mocht optreden, wonnen foto's nog aan belang, De Führer toch bij het volk brengen. Prentbriefkaarten met een onschuldig ogende, naar vrijheid smachtende Hitler achter tralies. Hitler bij het verlaten van de gevangenis, eind december 1924. De foto werd geënsceneerd, de gevangenispoort op de achtergrond is in werkelijkheid de stadspoort van Landsberg.
Tijdens zijn gevangenschap schreef Hitler Mein Kampf, de bijbel van het Derde Rijk. Toen begon het hem te dagen dat hij niet 'slechts de trommelaar was die de mensen bijeenroept', wachtend op een leider, maar dat hijzelf de Führer was. Bij de plechtige heroprichting van de partij, eind februari 1925, werd voor een legale koers geöpteerd, deelname aan de verkiezingsstrijd met fotografie als belangrijk propagandamiddel. De revolutionaire beweging werd een democratische partij - 'zolang de nationaalsocialisten nog in de oppositie zaten en zich omwille van de strijd moesten bedienen van het parlementarisme', staat er voluit in Deutschland erwacht.
In 1926 kreeg de partij haar eigen geïllustreerd blad, de Illustrierten Beobachter, meteen op een grotere oplage dan de Völkischen Beobachter.Datzelfde jaar verscheen het tweede deel van Deutschlands erwachen met Hitler als grote ster - het begin van de visuele personencultus. Er wordt een vervolg aangekondigd waarin het 'trage maar zekere ontwaken' van Duitsland beschreven zal worden. Deutschland erwacht is dat vervolg.
Ter gelegenheid van de parlementsverkiezingen van eind maart 1932 gaf Hoffmann Hitler wie ihn keiner kennt. 100 Bilddokumente aus dem Leben des Führers uit, de eerste beeldband over Hitler. Een onverwacht verkoopsucces, zoals alle latere foto-albums over de Führer.
Beeldvorming
In Deutschland erwacht heeft het Führerbeeld min of meer vaste vorm gekregen. Behalve leider is hij ook symbool van de eenheid van het Duitse volk, iemand waarmee men zich kan identificeren. 'Hij - een van ons, wij, alleen van hem. Ongezien is dit. Adolf Hitler is het volk'. Hij is 'gekend, geliefd en geacht door de hele natie'. Miljoenen, 'niet alleen in Duitsland, kijken bewonderend en hopend naar deze unieke man op'. Het voorlaatste hoofdstuk - volgend op Hitler, seine SS und SA - kreeg Unser Hitler als titel mee (in de eerste druk nog iets meer afstand: Der Mensch Adolf Hitler). Foto's van zijn woonkamer - Tirools-Beierse gemütlichkeit. Veel foto's met kinderen; Deutschlands Zukunft; meisjes die Hitler de hand drukken: Ihr schönster Tag. De foto met hertenjong, Der Führer ist Tierfreund, zou het jaar daarop als prentbriefkaart verspreid worden. 'Volkomen terecht spreekt het volk over hem als iemand van de familie: Adolf komt, Adolf zal het wel oplossen'.
Zelfverheerlijkende propaganda, waarschijnlijk gesuperviseerd door Goebbels, die in 1933 tot Reichsminister für Volksaufklärung und Propagandawas benoemd, de enige andere nazi waaraan in dit boek een hoofdstuk is gewijd. Goebbels' propaganda 'bestaat uit absolute eerlijkheid - onbuigzame, fanatieke waarachtigheid ... zijn ganse doen en handelen bestaat uit niets anders dan het volk onophoudelijk de waarheid zeggen, de werkelijkheid tonen, geloof en vertrouwen opwekken ... Met gebruikmaking van alle middelen richt hij de massa's op één groot doel ... op de man en het idee, die alleen in staat zijn Duitsland te redden en met Duitsland iedere invididuele Duitser: Adolf Hitler en de NSDAP'. En, in een ander hoofdstuk: 'Heel Duitsland luisterde naar Adolf Hitler. Het kon ook niet anders, de politieke propaganda van de partij liet niemand de keus. De stem van de Führer bereikte ook de laatste Duitser'. 'Propaganda' en 'fanatiek' waren nog geen vieze woorden.
Deutschland erwacht is niet louter propaganda, het is ook zelfbeeld. Zelfportret en zelfpresentatie van Hitler en zijn partij op het ogenblik van hun machtsovername en triomf. En hoe zagen ze zichzelf, wilden ze gezien worden? Mannen van de daad, daders. Moedig, dapper, heldhaftig, opofferingsgezind. Na 'veertien jaar actie en strijd tegen haat, vijandschap, laster en domheid' hebben ze 'Duitsland van de ondergang gered'. De SA, de 'avantgarde van de bruine revolutie', heeft het land 'gereinigd van communisten en de meningsvrijheid hersteld'. Foto's van dapperen met omzwachtelde neus of hoofd, Blutzeugen der Bewegung. Niet één beeld van de nazi-terreur. Alleen op een spandoek, helemaal achterin een foto, valt nog Tod dem Marxismus te ontwaren.
In dat eerste nazi-jaar werden enkele radicale thema's op een laag pitje gezet. Wou men de macht consolideren dan mochten bevolking, grootkapitaal en buitenland niet al te zeer opgeschrikt worden. Anders dan in Mein Kampf is in Deutschland erwacht zo goed als geen sprake van joden en al helemaal niet van ras. Joden worden slechts drie keer terloops vermeld (en met marxisten gelijkgeschakeld). Onderin een foto van een affiche uit 1925 staat Juden haben keinen Zutritt. Aan de aandacht ontsnapt, sterker dan henzelf.
Blok
Geen woord over de concentratiekampen. Vreemd toch, want in maart '33 berichtte de pers wel over de opening van KZ Dachau. Toch wordt inDeutschland erwacht niet alle terreur weggemoffeld. De daders staan achter hun daden, geloven erin. De taak van SA en SS is niet beëindigd, ze moeten de macht bevestigen. Helpen bij brand en verkeersongevallen, geld en kleding verzamelen voor noodlijdenden, strijden tegen ondergedoken communisten, tegen al wie de staatszekerheid in gevaar brengt. De SS zal de tegenstander bewaken, de 'vijand verpletteren', 'de staatsgeschiedenis reinigen van vervalsingen en onderzoek verrichten naar de waarheid voor het heden'.
Een onverholen hoofdstukje over de opheffing van de partijen. Wat moet 'een eengemaakt vaderland, een eengemaakte natie, een enig Volk, met partijen?'. Als 'een volk enig is, in blok één idee naleeft, eensgezind een doel nastreeft - moet dan niet iedere partij, ook al waren er honderden, juist hetzelfde willen, zeggen, vertegenwoordigen? Vanzelfsprekend moet ze dat, - en daarom is het zinloos dat er meer dan een enige partij bestaat, aangezien er toch ook maar één wil is'. De 'meesten begrijpen dat zelf', want na enkele maanden 'bestaat alleen de NSDAP nog'. Dat zal wel, midden 1933 werden politieke partijen en vakbonden ontbonden en verboden!
Lofzang
Een heldendicht is het, de uniekheid van Führer en beweging wordt tot vervelens toe onderstreept. Veel aandacht voor het 'jaar van de beslissingen', 1932, Hitlers 'politieke veldtocht' voor de verkiezingen, toen hij van de ene naar de andere stad vloog (de Deutschlandfluge), opdat zoveel mogelijk volksgenoten hem in levende lijve zouden zien en horen.Hitler über Deutschland, 50.000 km per vliegtuig en 25.000 per auto: een 'nooit geziene, gigantische prestatie', 'niemand ontsnapte aan deze propagandagolf'. En kern van de propaganda was, dat 'wie Hitler als strijder heeft meegemaakt zelf strijder wordt!'. Toen de Führer in 1924 de gevangenis verliet, 'was het gevangenispersoneel nationaal-socialist!'. De Führer als propagandamiddel.
Ook de Dag van Potsdam, 21 maart 1933, krijgt veel aandacht. Die dag werd in de Garnisonkirche, waar de beenderen van Frederik de Grote rusten, de nieuwe Rijksdag ingesteld. Staande tegenover de gezeten Hindenburg hield Hitler er een... pacifistische toespraak. De 'dag van de nationale verheffing', noemde Goebbels het, 'de ontmoeting tussen het oude en nieuwe Duitsland'. Veel foto's van Hitler met Hindenburg om het vertrouwen dat de rijkspresident genoot op de Führer over te dragen.
De nieuwe eerste mei, de Tag der nationalen Arbeit, wordt bejubeld. Niet langer een feest van proletariërs, 'mensen van mindere klasse die zichzelf uiteindelijk minderwaardig gaan voelen'. Gedaan met de 'klassenstrijd tegen eigen volksgenoten', geen 'dag meer van scheiding, gespletenheid van het Duitse volk, maar van zijn ontwaken'. Hitler drukt de hand van lachende arbeiders - Zwei Arbeiter für Deutschland reichen sich die hand. Uit de tekst blijkt dat het schudden van de handen dikwijls gepaard ging met geschenken, fruit voor de vrouwen, sigaretten voor de mannen (metBilderchecks?).
De foto van de eerste spadesteek door de Führer voor de aanleg van deReichsautobahnen (Frankfurt am Main, 23.9.33), symbool van Hitlers aanpak van het werkloosheidsprobleem, kreeg een prominente plaats. Geen symbolische spadesteek, luidde het twee maand later al, maar een momentopname van de noeste arbeid van de Führer die de eerste kubieke meter aarde verplaatste (in gala-uniform!). Het beeld werd aan de legende aangepast, de graafmachine links en de glimlachende hoogwaardigheidsbekleders die in Deutschland erwacht de Führer omringen, werden vervangen door arbeiders.
Een bijna visionaire lofzang op de Strassen des Führers: 'Geen kruispunten meer, geen onderbrekingen, geen slagbomen - zoals ook de politieke wil van het nationaal socialistische Rijk dat door niets meer gehinderd of opgehouden wordt ... Wat voor de negentiende eeuw de spoorweg betekende, betekent de bouw van de autobanen voor de twintigste ... geen kinderen meer die voor de auto lopen of fietsers die plotseling uit een zijstraat komen'. 'Zo geweldig zijn deze dagen', luidt het in het laatste hoofdstuk. Ze zouden nog geweldiger worden.
