Durf kritisch denken | Waarom mensen zoveel zomaar geloven

"Hoe komt het dat mensen meestal alles geloven wat hun voorgelogen wordt? Wat ze horen, zien en lezen op tv, radio, krant, enz. hoewel ze het niet met eigen ogen gezien en meegemaakt hebben. bv. beelden van de VS over bombardementen in Irak worden ons als simpel en doeltreffend voorgeschoteld hoewel dit volgens mij niet zo is en worden deze zaken erg subjectief aan ons voorgesteld. Zo verklaren ze dat deze bombardementen erg doelgericht zijn en geen schade aanrichten aan de lokale bevolking. Dit is volgens mij niets anders dan propaganda voor hun militaire daden en politiek. Hoewel de grootste groep van de West-Europese bevolking gelijkheid en broederlijkheid beaamt, lijkt het mij dat ze dit niet in praktijk toelaten want vele dingen die ze voorgeschoteld krijgen geloven ze zo maar. Hoe komt het dat mensen deze soort van subjectieve informatie (met propaganda) (blijven) geloven? Wil dit ook iets zeggen over onze (manier van) samenleven, hoe wij denken?" (vraag van een zestienjarige jongedame op www.ikhebeenvraag.be, april 2012).

 

In je terecht kritische vraag zitten twee elementen: 'mensen geloven meestal alles' en 'dat wordt hun voorgelogen'.

Mensen geloven meestal alles wat ze te horen, te zien en te lezen krijgen, onder meer maar niet uitsluitend via de media. Daar zijn veel oorzaken en verklaringen voor. Mensen zijn nogal of zelfs uitgesproken (bij)gelovige dieren. Het begint van jongs af. Als kind kun je weinig anders dan wat je getoond/geleerd/aangereikt wordt geloven, je hebt immers nog geen grond onder de voeten, geen basis, beschikt nog niet over alternatieve informatie of kennis. Leren begint dus met geloven. Tot je geconfronteerd wordt met verschillende visies op één en dezelfde zaak, gebeurtenis, mens etc… of iemand betrapt op een onwaarheid of leugen (een onwaarheid is daarom geen bewuste leugen) en dat laatste hebben velen onder ons als een schok ervaren. Geleidelijk leer je afstandelijk beschouwen, kritisch (=beschouwend) kijken en denken. De ene mens al iets vlugger dan de andere en bij de ene persoon heeft dat grotere, langdurige gevolgen dan bij de ander. Ook al omdat je tijdens het verder opgroeien, het uitgroeien tot volwassene, volwaardig lid van de maatschappij waarin je terecht bent gekomen, vrij snel leert dat je het meest kans op slagen hebt als je niet telkens opnieuw luidop vaststelt dat de keizer naakt is (mensen openlijk op leugens betrappen).

Mensen zien veel onwaarheden en leugens door de vingers omdat ze daar belang bij hebben. En ze vertellen ook vaak (kleine) onwaarheden en (kleine) leugens om bij anderen in de gunst te komen. Hypocrisie en vleierij dus – eigenbelang. De meeste mensen hebben vlug door dat ze hier baat bij hebben. Je kan dat betreuren, je kan je anders gedragen – iets wat nogal wat adolescenten doen, gelukkig maar – maar als je volhardt in de goedheid - de leugen bij naam noemen - dan dreig je uit de maatschappelijke boot te vallen, 'offer' je kansen op aan een ideaal van waarheid en oprechtheid.

Hoe ouder mensen worden, hoe gemakzuchtiger of lakser ze doorgaans worden. Deels noodgedwongen. Al doende leert men dat 'zijn gedacht zeggen' niet altijd verstandig is, vaak integendeel. Je huilt beter mee met de wolven, of doen alsof. Je komt ook in een hiërarchisch gestructureerde maatschappij terecht. Dan leer je al gauw dat je een 'autoriteit' (ouder, leerkracht, baas, koning, keizer, admiraal!…) beter niet volgehouden tegenspreekt. Dat niet-tegenspreken van 'autoriteiten' wordt alras een tweede natuur. Gehoorzamen is niet alleen veiliger, het is ook makkelijker. Ook het gehoorzamen aan ideeën en ideologieën. Als een 'autoriteit' (baas, pastoor, politicus, journalist, krant, televisie…) zegt dat iets zo-en-zo in elkaar zit, dan is het eenvoudiger dat niet vraag te stellen dan dat wel te doen. 

Kritisch zijn is blijven werken, zelf denken, zelf controleren, op zoek gaan naar alternatieve bronnen en verklaringen. Kritisch zijn vergt veel inspanning, ook al omdat het bij de anderen (autoriteiten en goedgelovigen) veel weerstand oproept. Voor je het weet, raak je met je kritiek sociaal/maatschappelijk geïsoleerd, word je gezien als vreemde eend in de bijt, en blijf je volharden dan kom je al snel in de marge terecht, de marge naast de massa die veel kritiekloos slikt (of doet alsof). Toch heeft elke maatschappij nood aan die marge, aan een kritisch toekijkende en nadenkende minderheid. Zonder die kritiek zouden correcties op wat er in die maatschappij zoal misloopt niet of veel trager gebeuren.

Met het ouder worden, worden mensen dus ook gemakzuchtiger. Onlangs zag ik nog achterop een auto een sticker met de boodschap 'Je leeft maar één keer, geniet er dus van!'. Dat is wat veel mensen proberen. Doorgaans samen met een partner en in hun gezin proberen ze er het beste van te maken, voor zichzelf, gezin, familie, vrienden, kennissen. Het zelf goed hebben, zoveel mogelijk genieten.

Je kan dit proces van naar buiten toe afnemende betrokkenheid schematisch voorstellen als een geheel van elkaar insluitende cirkels (of schillen van de ui). In de kern heb je het ego, direct daar omheen het gezin, dan familie, vervolgens vrienden, kennissen, streekgenoten, landgenoten, blanken, en helemaal daarbuiten alle anderen, alle vreemden of vreemdelingen. Het hoeft zeker niet altijd zo te zijn, maar het is vaak het geval. In dit model van naar buiten afnemende betrokkenheid zit evenwel geen kern (een uit heeft geen kern), het ego bestaat maar bij gratie van de anderen, hoe meer hoe beter (al is dat niet altijd makkelijk).

Wat in de buitenwereld gebeurt, in Afghanistan, Irak, Noord-Korea, Syrië etc… zal de meeste mensen worst wezen. Let wel: mochten ze er zonder moeite iets kunnen aan doen, dan zouden velen dat doen. Maar met ouder worden, worden mensen niet alleen apathischer, ze hebben ook uit ervaring geleerd dat er weinig te doen is aan al die altijd terugkerende ellende of, anders uitgedrukt, mensen en mensengroepen zullen altijd weer om macht en geld strijden en daarbij vaak meedogenloos te werk gaan.

Mensen worden niet graag opgeschrikt, worden graag met rust gelaten, bevestigd in wat ze geloven. Om al deze redenen (en er zijn er nog meer) geloven ze graag wat hen voorgehouden wordt, zeker als dat het gevoel van veiligheid en de kans om 'er het beste van te maken' voor zichzelf en dierbaren' sterkt of minstens niet bedreigt. Let wel: hun gevoel, en dat stemt zeker niet altijd overeen met de werkelijkheid.

Het tweede element in je kritische vraag is dat de media ('tv, radio, krant, enz') ons (dikwijls, constant?) voorliegen. Dat is helaas minder vaak het geval dan je lijkt te denken. Veel journalisten geloven wat ze ons berichten. Daarom schreef ik 'helaas', want door die overtuiging komen hun berichten bij ons geloofwaardiger over. Journalisten horen een kritische kijk te hebben op datgene waarover ze berichten en hebben die in veel gevallen ook wel, maar journalisten zijn natuurlijk ook mensen en dus evenzeer onderhevig aan wat hierboven werd beschreven en ze zitten ook - zoals jij en ik - in het keurslijf van een bepaalde ideologie, mens- en wereldbeeld. Nog anders gezegd: ze keuren goed en af wat de maatschappij waarvoor en waarin ze werken goed- en afkeurt. Sterk afwijkende berichten komen er gewoon niet door. En met 'maatschappij' doel ik hier zowel op de firma/medium waarvoor ze werken als op de veel bredere gemeenschap waar die firma of dat medium toe behoort (democratisch/liberaal – Westen/rest-van-de-wereld etc…). Dit geldt helaas ook voor veel politici en zelfs wapenfabrikanten – of kritischer: de oorlogsstokers. Velen zijn er oprecht (ideologisch) van overtuigd het allerbeste voor te hebben met hun land en landgenoten.

Dus raadpleeg zoveel mogelijk alternatieve media, uit zoveel mogelijk ideologische hoeken, culturen en werelddelen. Stel wat je met zekerheid denkt te weten, bijvoorbeeld ook dat je constant voorgelogen wordt, af en toe kritisch in vraag. Durf niet alleen denken, durf verder denken dan je wordt voorgehouden, dan wat je al met zekerheid dacht  te weten. En, als je het aankunt, stel ook naar buiten toe veel in vraag maar zorg dat je over steekhoudende, overtuigende argumenten beschikt want mensen klampen zich vaak vast aan wat geen weinig denken vergt.