Hiroshima

De tuin van as, het romandebuut van Dennis Block, een achtendertigjarige Canadees, draait rond de fall-out van de atoombom op Hiroshima voor drie met elkaar vervlochten levens. Anton Böll, een Duits natuurkundige die begeesterd heeft meegewerkt aan de bouw van de Amerikaanse bom; zijn echtgenote Sophie, een halfjoodse die als jong meisje aan de nazi's ontkwam door naar de VS te vluchten; en Ekimo, een Japanse die op zesjarige leeftijd door de bom verminkt werd en haar ouders en broertje verloor. Op haar vijftiende werd Ekimo samen met vierentwintig andere meisjes uitverkoren voor reconstructieve chirurgie in de VS. Na vele operaties kreeg ze haar half weggebrande gezicht terug.

Anton is een zelfingenomen en principieel man die zichzelf en anderen voorhoudt geen slecht geweten te hebben. De gevolgen van de bom zijn verschrikkelijk, zeker, maar ze zullen 'altijd overschaduwd worden door de grootsheid van de droom', een eind maken aan de ellende in de wereld. Natuurlijk klagen de slachtoffers de daders aan, maar moordenaars zijn ze niet, integendeel, ze hebben talloze levens gered. De slachtoffers waren een noodzakelijk kwaad. In het vuur van de strijd was de bom volkomen gerechtvaardigd; 'geen kwestie van goed of kwaad' maar noodzaak. Anton betreurt dat politici voor een burgerdoel opteerden, zelf heeft hij altijd de voorkeur gegeven aan een demonstratie in een onbewoonde streek 'in het bijzijn van Japanse hoge functionarissen'.

Over dit alles heeft hij decennialang lessen en voordrachten gegeven, ook nadat hij met pensioen was gegaan. Bij iedere jaarlijkse herdenking van de bom is hij prominent aanwezig. Op de vijftigste verjaardag stapt een Japanse, Ekimo, op hem toe met de vraag of ze hem mag interviewen voor een documentaire over de bom. Hij is niet happig, vreest dat het alweer om een aanklacht zal gaan, wijst haar af. Enkele dagen later nodigt hij haar uit, bij hem thuis.

Antons hele leven werd in beslag genomen door zijn wetenschap, zijn bom. Hij heeft nooit oog gehad voor het leed van zijn vrouw wier familie door de nazi's werd uitgemoord; 'de ontploffing had zijn vermogen om buiten zich zelf te kijken vernietigd'. Al die tijd heeft Sophie op haar man gewacht, haar leven in de wacht gesteld, ook al vermoedde ze dat hij nooit zou terugkomen, in feite nooit bij haar geweest was. Uit zelfbehoud had ze een muur opgetrokken 'tussen zichzelf en zijn afwezigheid en alles wat haar was ontnomen', 'een eigen leven opgebouwd als een bolwerk tegen wat hij in het zijne had bereikt'.


Geweten

Gaandeweg blijkt dat Anton in nazi-Duitsland meegewerkt heeft aan het ontwerpen van een atoombom. Toen zijn collega's voor een techniek kozen die volgens hem niet werkzaam was, trok hij verongelijkt naar de VS. Niet omdat hij tegen het nazi-regime was - voor politiek had hij nooit tijd gehad - maar om zijn levenswerk te voltooien. Antons latere rationalisatie dat de bom nodig was om erger te voorkomen, is dus nogal doorzichtig.

Enkele weken na het gooien van de bom trok hij samen met andere wetenschappers naar Hiroshima. De VS wou lessen trekken uit het gebeurde om het wapen te verfijnen. Het werd een confronterende ervaring voor Anton. De twijfel sloeg toe. Het had niet mogen gebeuren, maar er was geen alternatief, het was tragisch onvermijdelijk. Hij had een vieze smaak in de mond, de smaak van as.

Anton Böll is een wat stereotiepe dader, uiterlijk zelfverzekerd maar diep vanbinnen gekweld door schuldgevoelens. Zo hebben we het graag. Ook Ekimo, het slachtoffer, doet een beetje stereotiep aan. Als kind was ze sterk verontwaardigd over Amerikaanse onderzoekers en reporters die nieuwsgierig, medelijdend en met nauwverholen afkeer van de aangerichte schade kwamen leren. 'Ze bogen zich over lijken. Ze bestudeerden, beschreven en betastten littekens van kinderen' zonder zich om hun gevoelens of pijn te bekommeren. Ze haatte dit 'zielloos, krankzinnig en verwoestend ras'.

Deze meer dan begrijpelijke gevoelens verdwenen kennelijk als sneeuw voor de zon. Tien jaar later, als Ekimo moet opdraven in een Amerikaans televisieprogramma, valt er niet veel meer van te merken. In This is your Life wordt een pseudo-ontmoeting georganiseerd tussen een van de mannen die de bom afgeworpen hebben en twee Japanse adolescenten die op kosten van de Amerikanen chirurgisch 'gereconstrueerd' zullen worden. De dader wordt op een donderend applaus onthaald. Van Ekimo krijgen de kijkers alleen de schaduw te zien, kwestie van niemand af te schrikken met dat verminkte gezicht. Vanachter een scherm dreunt ze de van buiten geleerde zinnetjes af: 'Dank u wel dat wij van u naar Amerika mochten komen. Wij zijn u dankbaar voor uw goedheid. Dank u'.

Ekimo benadert Anton als onderzoekster, objectivistisch, maar gaat er wel a priori vanuit dat hij 'even geïsoleerd en even verloren is in de wereld als' zijzelf. Geleidelijk krijgt ze sympathie voor de man en blijft langer dan nodig in zijn buurt.


Veelbelovend

Bock schrijft goed, er staan prachtige passages in. Het geheel leest vlot, ook al is het vooral een aaneenrijging van monologues intérieurs met weinig dialoog. Hoofdstuk na hoofdstuk worden de herinneringen van de hoofdfiguren afgewonden. De auteur springt heen en weer in de tijd en van de een naar de ander, nu eens in de ik-persoon dan weer in de hij-vorm.

De auteur is vaak te expliciet, je krijgt weinig kans om zelf verbanden te leggen, betekenissen te ontdekken. Het verhaal komt hier en daar ook gekunsteld over, met een zwaar op de proef gesteld toeval en een te zichtbare hand van de auteur. Maar al bij al is het een veelbelovende eersteling.

Bock is niet over één nacht ijs gegaan, hij heeft zich terdege gedocumenteerd. Zo kwam hij op het spoor van het in vergetelheid geraakte programma This is your Life. De sfeer van euforie bij de bommenmakers wordt goed weergegeven. 'Het succes', zegt Anton tegen zijn vrouw, 'heeft onze stoutste verwachtingen overtroffen'. Ze hadden geen notie van het stralingsgevaar; bij de proefexplosie in de woestijn van New Mexico beschermden de wetenschappers zich zowaar met zonnebrandolie. Een naïviteit die jaren voortduurde. Bock vermeldt de Pugwash-conferentie waarop in 1957 de overheidspropaganda werd weerlegd dat je voor de bom kon schuilen, onder schoolbanken bijvoorbeeld. Wie ooit The Atomic Café(1997) gezien heeft, een compilatiefilm van Amerikaanse propagandafilms uit de jaren 40 en 50, kan er zich iets bij voorstellen.

De jacht van de media op spraakmakende beelden van het getroffen Hiroshima wordt uit de doeken gedaan. Journalisten wilden beelden die 'het beste in de mensen naar boven zou halen - patriottisme of een zweem van medeleven - zonder het brein te veel te belasten of het hart te breken ... Macht is zekerheid. Beter zij dan wij'. Ze zochten naar pakkende plaatjes als naar paaseieren. Zeer in trek waren de ingebrande schaduwen, zoals het silhouet van een man achter zijn handkar op het wegdek van een brug.

Het boek had best nog kritischer gemogen, vooral voor een Amerikaans publiek. De slachtofferaantallen in Hiroshima en Nagasaki ontbreken, alsook het feit dat de meeste doden pas na drie weken vielen, als gevolg van de straling én omdat de meeste hospitalen en veel medisch personeel vernietigd waren.

Het gebruik van de bom was van bij het begin zeer controversieel, wetenschappers en historici twijfelden sterk aan zijn militaire noodzaak. In de VS en Japan woedt hierover nog altijd een fel, politiek-ideologisch gekleurd debat. Getuige hiervan de beroering rond een Amerikaanse tentoonstelling die gepland werd voor de vijftigste verjaardag van 'de overwinning op de Japanners'. Kritische wetenschappers wilden de gruwel van nucleaire wapens aantonen met foto's en overblijfselen van de bombardementen, zoals de brooddoos van een verpulverd kind. In een begeleidende tekst gaven ze een overzicht van de besluitvorming over het gooien van de bommen en de politieke motieven die hebben gespeeld. Machtige organisaties van oudstrijders en militairen kwamen hiertegen in het geweer. Ze veroordeelden de tentoonstelling als anti-Amerikaans, pikten het niet dat de Japanners 'slachtoffers' werden genoemd. Toen de expositie uiteindelijk haar deuren opende, was er niets meer te merken van medeleven met Japanners of kritiek op het Amerikaans beleid.

Pacifisten zien de bommen op Hiroshima en Nagasaki als regelrechte terreurdaden; revisionistische historici zijn ervan overtuigd dat ze niet noodzakelijk waren en andere dan militaire doelen dienden. Japan was al murw geslagen; de tapijtbombardementen op Tokyo hadden aan meer dan honderdduizend burgers het leven gekost; enkele Japanse bewindslui onderhandelden via Moskou over vrede. Begin juni 1945 al, had een Amerikaans comité van staatslui en wetenschappers besloten dat de bom 'moest gebruikt worden om de oorlog zo snel mogelijk te beëindigen, en wel op een militair-burgerijk doelwit om de totale kracht ervan aan te tonen; een demonstratie of waarschuwing op voorhand was niet wenselijk want dan zou de bom zijn shockeffect verliezen'. De bommen werden gegooid om verdere Amerikaanse verliezen te voorkomen en, meer nog, om de Russen te imponeren, de communistische expansie tegen te houden. Ze betekenden minder het einde van de Tweede Wereldoorlog dan het begin van de diplomatieke oorlog tegen Rusland; het waren de eerste schoten van de koude oorlog.

Bock, Dennis - 'De tuin van as', Amsterdam, Anthos/Manteau

Verschenen in De Financieel-Economische Tijd, 17 april 2002