Een vrijwel onbeschreven blad
Is de mens van nature goed of slecht? (vraag van achttienjarige jongeman op www.ikhebeenvraag.be )
De mens is bij zijn geboorte goed noch slecht. Wat moraal betreft is hij een zo goed als onbeschreven blad (een tabula rasa, een schoon geveegde wasplaat). Moraal leer je door interactie (onderling gedrag) met de persoon/personen waarbij je terechtkomt. Doorgaans de moeder, de ouders, de rest van gezin en familie. Moraal wordt aangeleerd zoals taal. Zoals je de taal (het dialect) spreekt van de groep waartoe je behoort, neem je ook zijn moraal over. Zoals taal door anderen wordt bijgestuurd (vrienden, leerkrachten...) gebeurt dat ook met moraal. Een moreel systeem is een geheel van groepsgebonden waarden, normen en idealen. De groep (te beginnen met het gezin) leert die al dan niet bewust aan de nieuwkomers aan. Ze moeten zich leren 'gedragen'. Alle mensen zijn in principe in staat tot goede en kwade daden. Het onderscheid tussen dader en daad is belangrijk. Iemand kan zich goed of kwaad gedragen zonder dat daarom te zijn. Eigenlijk is zo goed als niemand volledig goed of slecht. Veel hangt af van de (sociaaleconomische) situatie waarin iemand zich bevonden heeft (opgegroeid is) of bevindt. Iemand die er van jongs af aan warmpjes inzit en alle kansen gekregen heeft komt zelden in een situatie terecht waarin hij/zij eten moet ontvreemden. Vele maatschappijen - ook de onze - hanteren wat dit betreft overigens een dubbele moraal: een broodje pikken in een grootwarenhuis is diefstal, schandelijk rijk worden op de kap van werknemers niet. Het is minder moeilijk zich goed te gedragen in een luxueuze situatie dan in een overlevingssituatie. Het inzicht dat gedrag en zijn beoordeling grotendeels situationeel bepaald zijn is van wezenlijk belang. Het houdt namelijk in dat gedrag verbeterd kan worden door de situatie leefbaarder te maken. Morele beoordelingen zijn afhankelijk van de groep waartoe de beoordelaar behoort. In een oorlogssituatie bijvoorbeeld is iemand doden voor de één goed en voor de ander (de vijand) slecht. Er valt hier nog veel meer over te zeggen en er zijn ook bibliotheken over vol geschreven. Volledigheidshalve vermeld ik nog dat er de laatste vijftien jaren weer een school is ontstaan die beweert dat morele systemen voor een flink stuk aangeboren zijn, ingeprent door eeuwenlange evolutie. Dat is niet alleen een terugkeer, een regressie naar vroegere, religieuze overtuigingen (de door god uitgevaardigde tien geboden), het is bovendien ook niet aangetoond én bijzonder moeilijk aan te tonen. Essentieel lijkt me je zoveel mogelijk rekenschap te geven van, bewust te worden van de waarden, normen en idealen die voor jou belangrijk zijn, die zo objectief mogelijk te overdenken, zodanig dat je ze meer beredeneerd kunt toepassen of aanpassen aan een andere of veranderde situatie.
(mei 2008)
